Januari 2019

Benader explosiegevaar bewuster

ATEX niet puur technisch toepassen

Bedrijven benaderen de ATEX-richtlijn – voor explosieveiligheid – vaak puur vanuit technisch oogpunt. Ook het ‘Arbo-deel’, met de eisen om medewerkers veilig te laten werken. Toch leert de praktijk dat een optelling van technische maatregelen lang niet altijd tot een veilige situatie leidt. Er is meer aandacht nodig voor het inzicht en bewustzijn van medewerkers.

Wie de kleine berichtjes in de krant goed leest, vindt regelmatig berichtgeving over grotere of kleinere explosies. Ondanks de explosieveiligheidsrichtlijn ATEX en de daaraan gekoppelde normen is het dan schijnbaar niet gelukt een veilige omgeving te creëren. Dit komt deels omdat ATEX vooral vanuit de technische hoek wordt benaderd en nauwelijks vanuit veiligheidsbewustzijn; zowel wanneer het gaat om de oorzaak als de oplossing.

Een explosie

Even kort de basis: een explosie ontstaat wanneer aan de volgende voorwaarden wordt voldaan. Er moet een explosief mengsel aanwezig zijn dat bestaat uit een brandbaar medium in de vorm van een stof of een gas, in de juiste verhouding gemengd met zuurstof. De laatste voorwaarde is de aanwezigheid van een ontstekingsbron met een energieniveau dat hoger is dan de ontbrandingstemperatuur van het explosieve mengsel.
Nu zijn er uiteenlopende veiligheidsmaatregelen te nemen waardoor minimaal een van de voorwaarden niet aanwezig is. Veelal is dit het vermijden van een potentiële ontstekingsbron, zoals elektrische vonken, open vuur (bij laswerkzaamheden), vonken als gevolg van statische elektriciteit en warmtebronnen, zoals roterende delen waarbij (overmatige) wrijving ontstaat.
Is dit niet mogelijk dan zijn uiteenlopende technische maatregelen te nemen die de gevolgen van een mogelijke explosie beperken. Dit lijkt op het eerste gezicht een sluitende oplossing.
Terry Heemskerk, werkzaam bij de afdeling Techniek & Markt van Techniek Nederland weet wel beter: ‘Op zich een logische aanpak, maar getuige de berichtgeving niet afdoende. En dat komt eenvoudig door de factor ‘mens’. Mensen maken nu eenmaal fouten en dat kan enerzijds te maken hebben met een gebrek aan kennis, maar waarschijnlijk nog meer met een gebrek aan inzicht. Kennis kun je opbouwen door het volgen van een juiste training of cursus, maar beperkt zich vervolgens vaak tot technische oplossingen. Door het vergroten van inzicht en bewustzijn zijn mensen echter veel beter in staat om situaties correct in te schatten en overeenkomstig te handelen. Dit is zeker voor een installateur en technisch dienstverlener van groot belang, omdat explosies vaak niet ontstaan tijdens regulier bedrijf, maar juist in afwijkende situaties. Dus bij het uitvoeren van onderhoud, het oplossen van storingen of het installeren van nieuwe machines.’

Werkgroep explosieveiligheid

Speciaal om dit bewustzijn en inzicht te verbeteren, is door Techniek Nederland de werkgroep ATEX opgericht. Deze werkgroep is onderdeel van de Commissie Industrie van de branchevereniging en heeft nauwe banden met de bijbehorende normcommissies. Zij wil door middel van het informeren van de sector de mindset veranderen van technisch georiënteerd naar een veel bredere scope, waar ook mens, milieu en kwaliteit zijn inbegrepen.

‘De gevolgen van een explosie zijn vaak niet te overzien’

Gerrit-Jan Wijnen, voorzitter van de werkgroep ATEX en adviseur bij de afdeling Electrical Power Services bij Engie, vertegenwoordigt Techniek Nederland vanuit de werkgroep in zowel de commissie IECEx 05 NL (certificeren van personeel voor explosiegevaarlijke omgevingen) als de commissie NEC 31 (elektrisch materieel in verband met ontploffingsgevaar). Wijnen: ‘Bij grote bedrijven is het probleem vaak minder aanwezig, omdat hier speciaal mensen zijn aangenomen die zich met het thema veiligheid bezighouden. Bij het midden- en kleinbedrijf is het een ander verhaal. Het gaat op dit moment goed met de BV Nederland, wat betekent dat er vooral moet worden gewerkt. Opleidingen raken hierdoor meer op de achtergrond en dat is geen positieve ontwikkeling als het gaat om veiligheid.’
‘Natuurlijk wil elk bedrijf profiteren van een goed draaiende economie en zijn graantje meepikken. Besef alleen wel dat dit aspect volledig onbelangrijk wordt wanneer een medewerker op welke manier dan ook betrokken raakt bij een explosie. De gevolgen – zowel menselijk, milieutechnisch als financieel – zijn vaak niet te overzien.’

Brede blik

Een eerste taak in het vergroten van het bewustzijn ligt in de denkwijze van het management en de direct leidinggevenden. Wijnen: ‘Voldoen aan de ATEX-richtlijn en -normen is uiteraard een goed begin, en voor velen vaak al een hele kluif, maar is het voldoende? Zijn jouw medewerkers niet meer waard dan voldoen aan de ondergrens van de wet en regelgeving? Ik hoop dat het antwoord in alle gevallen een volmondig ‘ja’ is.’ Met deze mindset zijn leidinggevenden vervolgens in staat het bewustzijn bij hun medewerkers op het hoogste niveau te brengen. Hiervoor zijn vele mogelijkheden, tips, trics en eyeopeners, waarover de werkgroep zal gaan informeren. Natuurlijk behoren hiertoe ook de opleidingen op het vlak van explosieveiligheid, omdat – naast de technische oplossingen – ook gedrag en cultuur aan bod komen.
Daarnaast is het belangrijk om in gesprek te blijven met medewerkers. Toolbox-meetings, werken aan een cultuur waarin gevaarlijke situaties worden gemeld en elkaar durven aanspreken op onveilig gedrag; al deze zaken kunnen een wezenlijke bijdrage leveren. En blijven leren van het verleden. Waar zijn de fouten gemaakt, waarom zijn ze gemaakt en hoe zijn ze in de toekomst te voorkomen? Wijnen: ‘Door voortdurend over het onderwerp in gesprek te blijven, zorg je ervoor dat mensen alert blijven en in staat zijn alle benodigde stappen te nemen om veilig te werken. En misschien een open deur: maar gebruik je gezonde verstand. Wanneer je een ruimte betreedt waar géén sticker op de deur is geplakt dat het een explosiegevaarlijke omgeving betreft, maar er worden toch bijvoorbeeld grote hoeveelheden meel verwerkt, dan kun je ervan uitgaan dat de eigenaar zelf niet door heeft dat hij in een ATEX-omgeving werkt. En dat het dus niet betekent dat je dus niet conform ATEX hoeft te handelen. Neem je eigen verantwoordelijkheid voor je eigen veiligheid.'

Explosief mobieltje?

Om te weten of een bepaalde omgeving explosiegevaar oplevert, moet een RI&E (risico-inventarisatie en –evaluatie) worden uitgevoerd. Is er een kans op explosie, dan zal deze worden opgedeeld in zones en moet er een Explosieveiligheidsdocument worden opgesteld. Daarbij worden de gebieden met gevaar voor gasexplosies opgedeeld in de zones 0, 1 en 2 en de gebieden met gevaar voor stofexplosies aangeduid met 20, 21 en 22. In beide gevallen is de ‘zwaarte’ van de zone aflopend. Zone 0 en 20 betekent dus dat een explosief mengel voortdurend of gedurende langere tijd aanwezig is, waardoor een ontstekingsbron een grote kans geeft op het optreden van een explosie. In 2 en 22 is de kans op de aanwezigheid van een explosiegevaarlijk mengsel gering en hiermee ook de kans op een explosie.
Afhankelijk van de zonering mag gebruik worden gemaakt van specifiek gecertificeerde apparatuur en gereedschap. Deze apparatuur is getest op de kans dat het zich als een potentiële ontstekingsbron gedraagt. Bij sommige zaken leidt dit geen twijfel, zoals bij een lastoorts of open stopcontacten. Discussie kan echter ontstaan bij iets gewoons als een smartphone of smartwatch. De wetgever biedt uitkomst met de mogelijkheid om via een analyse aan te tonen dat deze apparatuur ook zonder Ex-certificering mag worden gebruikt in een ATEX-zone, en dus niet kan optreden als potentiële ontstekingsbron. Het ministerie van SZW is echter zeer terughoudend in het goedkeuren van smartphones in een ATEX-omgeving.

Tekst: Marjolein de Wit - Blok
Fotografie: Industrie