Binnen een jaar na de ramp in Bovenkarspel introduceerde toenmalig minister Pronk een tijdelijke regeling. In de jaren daarna ontstonden wet- en regelgeving en vele technische voorschriften die nu nog altijd gelden. De legionellabacterie, die verschillende verschijningsvormen en ‘stammen’ kent, werd een soort volksvijand nummer 1. De bacterie komt zeer algemeen voor in water en kan zich gemakkelijk en soms ook snel vermenigvuldigen in stilstaand, warm water met een temperatuur tussen 25 en 45°C. De bacterie is vooral bekend omdat ze de oorzaak kan zijn van legionellose. Deze ziekte, ook wel veteranenziekte genoemd, is een ernstige vorm van longontsteking die wordt veroorzaakt door het inademen van kleine druppeltjes (aerosolen) waarin de bacterie zich ophoudt. Mensen met legionellose hebben vaak koorts, koude rillingen, spierpijn, ze hoesten, zijn kortademig en soms gaat het gepaard met diarree of verwardheid. Deze ziekte kan levensbedreigend zijn, vooral voor mensen met een verzwakt immuunsysteem, ouderen en mensen met chronische aandoeningen.

Stijging van besmettingen

Paul van der Wielen en Frank Oesterholt zijn senior onderzoekers bij KWR Water Research, een instituut dat zich bezighoudt met onderzoek naar de vele aspecten van water. Oesterholt en Van der Wielen hebben de afgelopen decennia veel onderzoek gedaan naar legionella en de risico’s die deze bacterie oplevert. ‘Hoewel er in de afgelopen twee decennia veel wet- en regelgeving is ingevoerd, is het aantal besmettingen, met name de afgelopen tien jaar, toegenomen. Zo’n tien jaar geleden zaten we jaarlijks op ongeveer 180 besmettingen die in Nederland werden opgelopen en dat verdubbelde in de jaren daarna ruim met een piek van 650 in 2023’, vertelt Van der Wielen. ‘Dat is op zichzelf een zorgelijke tendens, al denken wij wel dat er specifieke factoren aan te wijzen zijn die deze stijging, in elk geval enigszins, kunnen verklaren’, zegt Oesterholt. ‘Keken we voorheen vooral naar drinkwaterinstallaties, de laatste jaren is duidelijk geworden dat juist ook koeltorens en waterzuiveringsinstallaties een bron van besmetting zijn. Daarbij komt dat de klimaatverandering, met warmere, maar ook vochtiger zomers, de verspreiding van legionella aantoonbaar versterkt. Ook is een deel van de stijging te verklaren uit de bevolkingsgroei in algemene zin en de vergrijzing in het bijzonder.’ Toch zijn beide onderzoekers ervan overtuigd dat, als we al die jaren niets hadden gedaan, het aantal ziektegevallen nog veel hoger zou zijn.

Optimale groeiomstandigheden

Legionella groeit optimaal bij de genoemde temperaturen, zo tussen 25 en 45°C, maar heeft daarvoor ook een gastheer nodig, een zogeheten amoebe. Deze organismen bevinden zich vooral in de biofilm, een slijmerige laag van bacteriën en andere micro-organismen die zich aan oppervlakken hechten, zoals in waterleidingen en tanks. In deze biofilm, met daarin de amoeben die op deze biofilm grazen, vindt de legionellabacterie bescherming tegen uitdroging, chemicaliën en hoge temperaturen. Bij een watertemperatuur lager dan 20°C is legionella meestal inactief. Zodra de watertemperatuur stijgt tot boven de 50°C worden de bacteriën geleidelijk gedood, en boven 60°C sterven ze snel af.
‘Het gevaarlijkst zijn de bacteriën tussen 25 en 50 °C’, vertelt Oesterholt. ‘Naast de juiste temperatuur vormt in een waterleidingsysteem stilstaand water, vooral in leidingen, tanks en reservoirs, een belangrijk risico, omdat dit de ideale omgeving is waarin legionella kan groeien.’ Circulerend of stromend water vermindert het risico, maar verontreinigd water, zoals water met roest, kalkafzettingen en sedimenten, biedt volgens Oesterholt juist een voedingsbodem en bevordert daarmee de groei. ‘Ook heeft een aerobe bacterie als legionella zuurstof nodig om te groeien. Dit gebeurt daarom vooral in water met zuurstof en de juiste pH-waarde, zo tussen 5,5 en 8,5, wat vaak gebruikelijk is in drinkwater- en andere watersystemen.’

Het aantal besmettingen is de afgelopen tien jaar zorgelijk toegenomen

Verplichte certificering

De afgelopen jaren zijn veel maatregelen genomen bij met name drinkwatersystemen in zogeheten prioritaire installaties, om besmettingen te voorkomen. ‘De wettelijke maatregelen en vooral ook de verplichte certificering van bedrijven die beheersmaatregelen en inspecties uitvoeren, droegen zeker bij aan veiligere installaties’, zeggen de twee KWR-onderzoekers. Onder prioritaire installaties verstaan we de gebouwen met installaties die een verhoogd risico vormen voor de volksgezondheid of waar de overheid een verhoogde verantwoordelijkheid heeft. Deze installaties vallen onder een strenger toezicht volgens de Drinkwaterwet en bijbehorende regelgeving. Dan gaat het om drinkwaterinstallaties in bepaalde openbare gebouwen, zoals ziekenhuizen, zorginstellingen en gevangenissen. Maar extra regelgeving geldt ook voor hotels, zwembaden en sauna’s. Ook zijn er extra regels voor koeltorens en luchtbevochtigers en voor kampeerterreinen, jachthavens en parkeerplaatsen met douchevoorzieningen of installaties die water vernevelen, zoals fonteinen. ‘Die extra regelgeving en bijbehorende certificering hebben echt geholpen om de problematiek in te dammen’, zegt Oesterholt. ‘Dat komt ook duidelijk naar voren in de rapportages die we in het Landelijk Overlegorgaan Preventie Legionella (LOPL – zie kader) regelmatig bespreken.’